„Paranoja” (1963)

Przed jedenastoma laty, Eleanor i Simon Ashby, stracili rodziców w katastrofie lotniczej. Niedługo potem ich brat, Tony, popełnił samobójstwo rzucając się do morza z urwiska. Mieszkający z ciotką, Harriet, w okazałej rodzinnej rezydencji Eleanor i Simon nie utrzymują ciepłych stosunków. Kobieta nadal tęskni za Tonym, więc kiedy zaczyna go widywać rodzina jest przekonana, że przygnębienie po stracie bliskich w końcu doprowadziło do jej rozchwiania psychicznego. Do czasu, aż mężczyzna przekracza próg domu Ashbych, utrzymując, że jest Tonym. Eleanor nie posiada się ze szczęścia, ale Simon i Harriet od początku podchodzą do niego z dużą nieufnością. Mimo, że przybysz zna wszystkie najważniejsze fakty z życia Ashbych podejrzewają, że padli ofiarami mistyfikacji, mającej na celu przejęcie majątku, który bez Tony’ego należałby się jego bratu. Wizja rychłej utraty dziedzictwa popycha Simona do radykalnych kroków.

Powstała na fali popularności „Psychozy” Alfreda Hitchcocka brytyjska „Paranoja” wyreżyserowana przez Freddiego Francisa nigdy nie przebiła się do szerokiej opinii publicznej z takim impetem, jak jej poprzedniczka. Nie upatrywałabym się tutaj winy w jakości filmu, bo choć istotnie jest o klasę słabszy od arcydzieła Hitchcocka to i tak utrzymuje wysoki poziom, w absolutnie wszystkich sferach. Bardziej prawdopodobną przyczyną małej popularności „Paranoi” jest niewystarczająca dystrybucja na świecie. Jimmy Sangster luźno oparł swój scenariusz na powieści Josephine Tey pt. „Bartłomiej Farrar”, przy okazji nastręczając niektórym trudności z klasyfikacją gatunkową. Film najczęściej przypisuje się do thrillera i horroru, ale choć twórcy miejscami poruszają się na skraju ram gatunkowych klasycznego kina grozy ani razu nie przekraczają owej „magicznej granicy”, pozostając po stronie dreszczowca. Często przewijająca się w recenzjach informacja, że „Paranoja” powstała na fali popularności genialnej „Psychozy” sprawiła, że od dłuższego czasu miałam na uwadze ten tytuł, ale słaba dostępność kazała mi uzbroić się w cierpliwość. Czasami czekanie z utęsknieniem na okazję do zapoznania się z jakimś dziełem nie popłaca, bo na końcu spotyka nas rozczarowanie, ale w tym konkretnym przypadku ze mną było zgoła inaczej. Po latach oczekiwania w końcu zostałam nagrodzona niezwykle zajmującym dreszczowcem, który miał wszelkie predyspozycje do zawojowania wielkich ekranów w większości krajów świata w czasach swojej świetności. Ba, niczego mu nie brakuje, aby trafić również do współczesnych widzów, pod warunkiem, że nie przeszkadzają im produkcje zrealizowane w czerni i bieli, bo technicznie prawie wcale nie poddał się próbie czasu.

Większą część akcji „Paranoi” osadzono w okazałej rezydencji szanowanej, bogatej rodziny Ashbych, która wiele w życiu przeszła. Tragedie sprzed laty rzutują na ich obecną egzystencję, stając się przyczynkiem do iście interesującej intrygi, oddanej z poszanowaniem wszelkich zasad budowania suspensu na miarę samego Alfreda Hitchcocka. Na początku trudno się rozeznać, w którym kierunku podąży scenariusz, bo Sangster z wprawą prawdziwego wirtuoza przeskakuje z jednej możliwej ewentualności w drugą. Zachowanie zrozpaczonej po stracie ukochanego brata przed laty, Eleanor, widującej jego sylwetkę w oddali początkowo każe widzom podzielać przekonanie jej domowników, że kobieta powoli, acz nieuchronnie osuwa się w otchłań szaleństwa. Nieegzaltowana mimika, wyważona ekspresja, szczególnie w chwilach ataków histerii odtwórczyni tej roli, Janette Scott, wręcz hipnotyzuje, dodając sporo realizmu opowiadanej historii. Z drugiej strony nie można nie dopatrywać się w jej rzekomych halucynacjach potencjalnej ingerencji nadprzyrodzonego. Przez jakiś czas ma się wrażenie, że kobieta jest jedyną osobą zdolną ujrzeć ducha zmarłego brata. To właśnie jeden z tych momentów, o których wspomniałam wyżej, chwila, w której scenarzysta stanął na rozstaju. Mógł podążyć w stronę klasycznej ghost story, ale zdecydował się na model rodem z najlepszych dreszczowców Alfreda Hitchcocka, w których to człowiek ma rozbudzać niepokój u odbiorcy. Gwoli ścisłości mężczyzna, w którego zjawiskowo wcielił się Oliver Reed, pokazując nam targanego szaleństwem, narcystycznego Simona, wyczyniającego takie cuda ze swoją poddającą się całej gamie zachwycających grymasów twarzą, że wprost nie można oderwać od niego oczu. I nie dać się oczarować iście diabolicznej osobowości niedoszłego dziedzica. Dystrybucja dystrybucją, ale i tak nie jestem w stanie zrozumieć, dlaczego tak zwani znawcy kina, którym dane było obejrzeć „Paranoję” nie zdołali z większą skutecznością wynieść postaci Simona Ashby’ego na piedestał, dlaczego o tym konkretnym czarnym charakterze chociaż nie wspomina się w licznych zestawieniach najlepiej oddanych na ekranie szaleńców. Opętany żądzą dziedzictwa pokaźnego majątku, rozrzutny alkoholik z diabelskim błyskiem w oku, romansujący z kobietą podającą się za pielęgniarkę (jej stateczna mimika przypominała sznyt Tippi Hedren z niektórych sekwencji „Ptaków” i "Marnie"), gotowy pozbyć się własnej siostry byle ziścić marzenia, ilekroć pojawi się na ekranie dosłownie zasłania pozostałych członków całego „dramatu”. Przy nim nawet niezwykle przekonująca Scott usuwa się w cień, więc założenie, że Reed dosłownie skradł tę produkcję nie będzie chyba na wyrost…

Piętrowa intryga „Paranoi”, w której to każdorazowe sfinalizowanie jednego zagadkowego wątku jest równocześnie początkiem kolejnego, jeszcze bardziej rozbudzającego wyobraźnię to obok Reeda zdecydowanie najsilniejsza część składowa dokonania Freddiego Francisa. Jak na film z lat 60-tych XX wieku „Paranoja” bazuje na całkiem skomplikowanym scenariuszu, którego absolutnie wszystkich wątków nie sposób jednoznacznie zinterpretować przynajmniej do połowy seansu. Kiedy już utwierdzamy się w przekonaniu, że nie mamy tutaj do czynienia z opowieścią o duchach, kiedy „na scenie” pojawia się mężczyzna podający się za Tony’ego zaczynamy podzielać wątpliwości Simona i Harriet, co do jego osoby, które scenarzysta stopniowo rozwiewa jego kompleksową wiedzą o rodzinie Ashbych. Jedynie Eleanor bezkrytycznie wierzy w jego zapewniania UWAGA SPOILER i gdyby nie odrobinę za bardzo pośpieszne objaśnienie szczegółów owego wątku, przekazanie na użytek widzów całej prawdy o przybyszu, fabułę można było nacechować szokującym dla ówczesnej opinii publicznej motywem rzekomego kazirodztwa KONIEC SPOILERA. Ale to właściwie jedyny niedostatek w fabule, który rzucił mi się w oczy, dosyć znaczący, ale późniejsze wydarzenia w rezydencji Ashbych niemalże całkowicie mi go zrekompensowały. Napięcie i podskórną grozę wypływającą z burzliwych relacji międzyludzkich oraz profesjonalnych, mrocznych zdjęć (jedynie ścieżka dźwiękowa nie pasowała mi do poszczególnych wydarzeń, a chwilami wręcz wywoływała ból głowy swoją nachalnością) akcentowano dosłownie przez cały czas trwania filmu, ale momenty szczytowej grozy następują dopiero pod koniec w kaplicy, kiedy to szaleństwo trawiące rezydencję Ashbych nabiera wreszcie fizycznego, dosłownego kształtu. Sekwencje z uzbrojoną postacią w iście niepokojącej masce na twarzy i ujęcia odrealnionego Simona uderzającego w klawisze z błogim wyrazem twarzy natchnięto wręcz nieznośną dawką grozy, dodatkowo nieustannie podtrzymując aurę rychłego niebezpieczeństwa, które prowadzi do standardowego finału, bez wbijającego się w pamięć zwrotu akcji, ale za to popisującego się doskonałym warsztatem Reeda (moment, kiedy zbiega ze schodów z przerażająco wykrzywioną twarzą zapewne zostanie w mojej pamięci na zawsze).

Jeszcze raz powtórzę: „Paranoja” w najmniejszym stopniu nie zasłużyła sobie na tak małą popularność. Więcej, to jeden z tych klasycznych dreszczowców, które powinny przetrwać próbę czasu, nie odchodząc w zapomnienie i stanąć tuż za najlepszymi dokonaniami Alfreda Hitchcocka, zachwycając kolejne pokolenia widzów. Scenariusz, aktorstwo, profesjonalna realizacja i wreszcie niezwykłe wyczucie klimatu oraz napięcia twórców zebrane razem wyłaniają przed nami prawdziwie nietuzinkowe kino, z którym koniecznie trzeba się zapoznać, bez przykładania wagi do jego niskiej oglądalności.