„The Witch: A New-England Folktale” (2015)

XVII wiek, Nowa Anglia. William zostaje wygnany z chrześcijańskiej wioski i wraz z rodziną urządza się w małym zakątku otoczonym lasem. Jakiś czas po przymusowej przeprowadzce w to odludne miejsce żona Williama, Katherine rodzi ich piąte dziecko, Samuela, który wkrótce potem znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Głowa rodziny podejrzewa wilka, jego małżonka obwinia najstarszą córkę, Thomasin, gdyż tuż przed zaginięciem niemowlę przebywało w jej towarzystwie. Nieufność Katherine do pierworodnej narasta, podobnie jak jej lęk o niemożność zbawienia jej nieochrzczonego najmłodszego potomka. Tymczasem w lasach otaczających ich dom coraz wyraźniej można odczuć czyjąś obecność, bezbożne byty rzekomo czyhające na bogobojną rodzinę.

Kiedy już Robert Eggers postanowił, że jego pełnometrażowy debiut będzie horrorem, jak sam wyznał nie wyobrażał sobie, żeby traktował o czym innym niż wiedźmy, którymi to szczególnie mocno się interesuje, a co za tym idzie ma sporą wiedzę w tym temacie. Szacuje się, że na realizację swojego dzieła zebrał trzy i pół miliona dolarów. Wydawać by się mogło, że niewiele zważywszy na okres, w jakim rozgrywa się akcja filmu, który przecież powinien generować wysokie koszty na kostiumy z epoki i wiarygodną scenerię, ale kameralne ujęcie tematu pozwoliło Eggersowi zminimalizować wydatki. Amerykańska opinia publiczna, z krytykami włącznie, była pod wrażeniem efektu ciężkiej pracy Eggersa, zarówno w roli reżysera, jak i scenarzysty. I nie bez powodu, bo początkujący twórca wykazał się ogromną znajomością profesji, jednocześnie opowiadając niegłupią, angażującą na kilku płaszczyznach historię, skierowaną tak do fanów horrorów, jak i dramatów. W zależności od indywidualnego definiowania tego pierwszego gatunku, gdyż wzorem chociażby „Coś za mną chodzi”, „Babadooka”, czy „Honeymoon” Eggers stawia na minimalizm, w którym nie uświadczymy wymyślnych efektów specjalnych i prymitywnych prób chwilowego poruszenia widza, co powinno być największą przestrogą dla osób akceptujących horror jedynie w postaci ciągu jump scenek i odrażających wygenerowanych komputerowo maszkar. „The Witch” nie jest tego typu propozycją – ona wnika głębiej i mocniej niż „taśmowo produkowane” mainstreamowe straszaki.

Od lat moim faworytem filmów traktujących o wiedźmach, czy to prawdziwych, czy wyimaginowanych jest obraz z 1996 roku zatytułowany „Czarownice z Salem”. I to się nie zmieniło po seansie „The Witch”. Ale zaszczytne drugie miejsce od teraz należeć będzie do pełnometrażowego debiutu Roberta Eggersa. Bo swoim obrazem zdecydowanie wzniósł się na wyższy poziom straszenia, przy okazji przekazując interesującą, językiem i mentalnością ludzi znajdującą pokrycie w materiałach źródłowych historię o fanatyzmie, braku akceptacji w społeczeństwie i kręgach rodzinnych, trudach dnia codziennego w XVII wieku i… wiedźmach oczywiście. Film otwiera scena wygnania Williama i jego rodziny z chrześcijańskiej wioski, po czym następuje przeskok w akcji i właściwie na jednym wydechu scenarzysta przechodzi do zawiązania właściwej problematyki poprzez tragiczny w skutkach, owiany tajemnicą incydent. Widzimy młodą kobietę, Thomasin, zabawiającą na skraju lasu niemowlę, swojego brata Samuela, którego dosłownie na ułamek sekundy spuszcza z oczu, a kiedy na powrót kieruje wzrok w jego kierunku dziecka już nie ma. Chwilę potem świadkujemy enigmatycznie, na dużych zbliżeniach sportretowanemu a la rytuałowi w środku lasu z Samuelem tkwiącym w centrum całego zamieszania. To czytelny znak dla widzów, że między drzewami, nieopodal nowego lokum Williama i jego rodziny zagnieździły się jakieś groźne dla świata istoty, najpewniej wiedźmy. Po tym wydarzeniu następuje kolejny przeskok w akcji i Eggers przestaje rozpraszać uwagę widza eksperymentowaniem z czasem, przechodząc do szczegółów trudnej egzystencji głównych bohaterów. Każdy, kto przeczytał choćby kontrowersyjny „Młot na czarownice” powinien mieć niejakie rozeznanie w mentalności głęboko wierzących chrześcijan z ubiegłych wieków, ale jeśli nawet nie czuje się komfortowo w tym temacie, Eggers spieszy z wyłuszczeniem procesów myślowych niektórych naszych poprzedników. Rodzina, którą sportretował od zawsze była całkowicie oddana Bogu, tak dalece, że nawet w niektórych zwyczajnych incydentach dnia codziennego, czy ludzkich emocjach dopatrywała się boskiej ingerencji. Wiara w Boga pociągnęła za sobą konieczność wiary również w Lucyfera i jego zdeprawowanych służebnic, uosabianych przez poganki jakoby hasające po lasach w Nowej Anglii i werbujące młode dziewczęta na swoje sabaty. U Williama fanatyzm przez większą część seansu uwidacznia się w mniejszym stopniu niż u jego żony, której oddanie Wszechmogącemu posunęło się do takiego ekstremum, że zaczęła podejrzewać własną pierworodną córkę o nieczyste myśli i haniebne postępki, mogące wskazywać na jej paktowanie z diabłem. Robert Eggers z drobiazgowością pedantycznego dokumentalisty przybliża nam więc istotę zabobonnego myślenia, zdeterminowanego przez lata egzystowania w zdominowanych przez bogobojnych chrześcijan wioskach i ufnego przyjmowania ich doktryny. Ale czy patrzy na to zagadnienie tak jednostronnie? Czy Eggersa rzeczywiście motywowało pragnienie wykazania elementarnych błędów w ich myśleniu, czy istotnie zamierzał z daleko idącym sceptycyzmem potraktować ich osobowości? Nie, to by było zbyt łatwe. Eggers nie ukrywał obecności wiedźm w lasach Nowej Anglii, więc pytanie nie dotyczyło zasadności przekonań rodziny Williama tylko ewentualnej przynależności któregoś z jej członków do grona czarownic i oczywiście konsekwencji, jakie może nieść za sobą życie w odosobnieniu w stanie permanentnego oddania Bogu. Co nie wykluczało możliwości zwrotu akcji w finale, który mógłby całkowicie zmienić perspektywę.

Wyjątkowość „The Witch” w moim odczuciu zasadza się przede wszystkim na emocjach, jakie rozbudzają w nas bohaterowie, które ściśle wiążą się ze scenerią i realizacją. Gdyby nie dojrzała, intymna narracja dzieje wygnanej familii nie oddziaływałyby z taką siłą, ich losy byłyby nam raczej obojętne. Jednak powolne najazdy kamer, liczne zbliżenia uwypuklające wszystkie szczegóły przygnębiających, złowieszczych plenerów i obrazujące dosłownie wszystkie emocje odmalowujące się na twarzach członków rodziny, stwarzają swoistą więź pomiędzy oglądającym, protagonistami i otaczającą ich naturą. Metaliczne, silnie skontrastowane barwy, jesienna, deszczowo-mglista pora, spowijająca rozległe, mroczne, gęste lasy i niewielki obszar pośrodku tego złowrogiego otoczenia, na którym uboga, napiętnowana przez Kościół rodzina stara się ułożyć sobie życie. To prawda, że ich niezłomna wiara, mentalność nakazująca całkowite oddanie Bogu współczesnemu widzowi może wydać się naiwna, ale Eggers zrobił absolutnie wszystko, co w ludzkiej mocy, aby mimo ich radykalnych przekonań wymusić na oglądającym konieczność psychicznego wspierania ich w tych ciężkich chwilach. Sprawił, że życzyło się im wszystkiego, co najlepsze, nawet biorąc pod uwagę podejrzenia, jakie wkrótce zaczynają żywić do siebie nawzajem. To niełatwa sztuka, naprawdę niebywale ciężko jest przedstawić w takim świetle bohaterów przedkładających Boga ponad wszystko, nawet ponad swoich krewnych. Wszak w „The Witch” pomimo uświadomienia nam obecność czarownic, przyczajonych w lesie, przez większą część projekcji największe zagrożenie zdaje się wypływać od członków rodziny, przytłoczonych warunkami, w jakich przyszło im żyć, lichymi plonami i niewystarczającym żywym inwentarzem oraz tragicznymi w skutkach incydentami najprawdopodobniej z udziałem wiedźm. Największą uwagę Eggers poświęca Thomasin i jej bratu Calebowi, wspaniale wykreowanym przez Anyę Taylor-Joy i Harveya Scrimshawa (w szczególny zachwyt wprawiła mnie zamierzenie egzaltowana mimika i dykcja podczas wizji chłopaka). Caleb, niezdrowo, acz zrozumiale zważywszy na proces jego dorastania i odosobnienie, w jakim przyszło mu żyć, fascynuje się kobiecymi wdziękami siostry, ale Eggers nie pociągnął tego wątku, uderzając w kazirodczy wątek, wykorzystując go raczej, jako preteksty do częstego obwiniania się chłopaka, akcentowania jego pragnienia wyzbycia się grzesznych myśli, co pozwoliłoby mu dostąpić łaski bożej. Thomasin wyznaje bardziej trzeźwe podejście do zagadnień wiary, co w połączeniu z losem, jaki spotkał Samuela w jej obecności naturalną koleją rzeczy wzbudza nieufność Katherine względem jej osoby. „The Witch” jest przede wszystkim horrorem psychologicznym i religijnym oraz dramatem, którego nadrzędnym celem, zresztą w pełni osiągniętym, jest wprawienie widza w podszyty niepokojem nastrój, umiejętnie potęgowany za sprawą coraz to bardziej przygnębiających i tragicznych wydarzeń oraz stworzenie swoistej nici sympatii pomiędzy oglądającym i bogobojną rodziną borykającą się z trudami dnia codziennego w ekstremalnie nieprzyjaznej scenerii. Wyłączając ostatnie ujęcia, będące prawdziwym apogeum grozy, Eggers wizualizuje nadnaturalny wymiar zagrożenia bardzo oszczędnie, z rzadka pokazując coś, co może być dowodem bytowania obdarzonych diabelskimi mocami czarownic w lasach Nowej Anglii. Najdobitniej czyni to podczas spotkania Caleba z jedną z wiedźm, kiedy przez ułamek sekundy obrazuje jej demoniczne oblicze, ale zaraz potem powraca do psychologicznej, niezwykle emocjonującej warstwy scenariusza i zaczyna niepokoić właśnie nią, co (chyba każdy to przyzna) jest dużo trudniejszą sztuką od straszenia wymyślnie ucharakteryzowanymi bądź wygenerowanymi komputerowo szkaradami.

Obraz „The Witch” był prawdziwą ucztą dla moich oczu. Kameralną wyprawą w głąb XVII-wiecznych nowoangielskich lasów, pełnych różnego rodzaju niebezpieczeństw – nadnaturalnych, zagrożeń płynących z trudów dnia codziennego i wreszcie ludzkiej psychiki zdominowanej głęboką wiarą w Boga i diabelskie moce. W filmie Roberta Eggersa mają szansę rozsmakować się tak wielbiciele minimalistycznych horrorów nastawionych na fabuły, a nie przekombinowaną dynamikę, jak inteligentnych dramatów, ale z całą pewnością nie jest to obraz skierowany do sympatyków prostego straszenia i zawrotnych akcji szafujących wydumanymi efektami specjalnymi. „The Witch” to film, który się przeżywa i doprawdy długo się o nim myśli, ale tylko wówczas, jeśli nastawimy się na dojrzałą, stonowaną, skupioną na najdrobniejszych detalach realizację. Ten film niepokoi, ale nie na takim poziomie, do jakiego przyzwyczaiły nas współczesne hollywoodzkie straszaki i wydaje mi się, że kluczem do właściwego odbioru niniejszej propozycji jest właśnie zsynchronizowanie się z tą płaszczyzną, z nieszablonowym spojrzeniem Roberta Eggersa na kino grozy.