„Czwarty człowiek” (1983)

Mieszkający w Amsterdamie kontrowersyjny powieściopisarz, Gerard Reve, zostaje poproszony przez Klub Literacki z Vlissingen o wygłoszenie odpłatnego wykładu o swojej twórczości w ich mieście. Przyjeżdża więc do Vlissingen i przystępuje do realizacji postawionego przed nim zadania. Podczas owego spotkania autorskiego poznaje księgową Klubu Literackiego, właścicielkę dobrze prosperującego salonu piękności, Christine Halsslag. Bogata wdowa zaprasza go na noc do siebie, a rano wyraźnie daje Gerardowi do zrozumienia, że nie chce, aby wyjeżdżał. Reve zostaje we Vlissingen, ale nie informuje Christine, że do podjęcia takiej decyzji skłoniło go odnalezione w jej domu zdjęcie młodego mężczyzny, niejakiego Hermana, z którym kobieta od jakiegoś czasu się spotyka. Gerarda oszałamia jego wygląd zewnętrzny, jest nim tak zafascynowany, że nie zamierza opuszczać Vlissingen dopóki go nie pozna. Reve'a od jakiegoś czasu dręczą koszmary senne i niepokojące wizje, które go przerażają, ale za dnia nie przywiązuje do nich większej wagi. Jednak wkrótce dociera do niego, że nie może dłużej ignorować ich związków z rzeczywistością.

Zanim Paul Verhoeven nakręcił takie hollywoodzkie hity, jak „Pamięć absolutna”, „Nagi instynkt” i „Żołnierze kosmosu” tworzył w swojej rodzimej Holandii, a jego bodaj najbardziej docenianym osiągnięciem z tamtego okresu jest „Czwarty człowiek” - thriller z elementami horroru i surrealizmu oparty na kontrowersyjnej powieści Gerarda Reve'a pt. „De vierde man”. Scenariusz napisał Gerard Soeteman. Wyróżniony na kilku festiwalach, bardzo pozytywnie opiniowany przez krytyków i zwykłych odbiorców, zwłaszcza ze Stanów Zjednoczonych, „Czwarty człowiek”, przez samego Verhoevena jest określany jako „duchowy prequel” do „Nagiego instynktu”, jego późniejszego przeboju z Sharon Stone i Michaelem Douglasem w rolach głównych. Natomiast inspirację Verhoeven czerpał z twórczości Alfreda Hitchcocka, Ingmara Bergmana i Luisa Bunuela.

Już podczas pierwszej połowy seansu „Czwartego człowieka” nabrałam przekonania, że ten obraz zasili grono moich ulubionych filmowych thrillerów. Właściwie to nie mogę sobie darować, że tak późno się z nim spotkałam, że tak długo był mi kompletnie nieznany, bo jest to osiągnięcie bez wątpienia mistrzowskie. Nie powiem, że Paul Verhoeven zaskoczył mnie swoim talentem, bo mam za sobą seanse kilku jego amerykańskich produkcji, w którym rzeczony talent unaoczniał się z ogromną wyrazistością, ale mogę z całą stanowczością stwierdzić, że dotychczas nie dane mi było oglądać takiego artystycznego oblicza tego reżysera. „Czwarty człowiek” bowiem jest mieszanką thrillera i horroru (z przewagą tego pierwszego) skąpaną w surrealistycznym, onirycznym i paranoicznym sosie, w którym makabra przeplata się z szaleństwem, to z kolei z erotyzmem, a wokół tego wszystkiego krążą akcenty religijne, spośród których przynajmniej jeden można odebrać jak bluźnierstwo. Verhoeven powiedział kiedyś, że w „Czwartym człowieku” pokazał swoje spojrzenie na chrześcijaństwo – religię mającą tendencję do zahaczania o magię czy okultyzm, a równocześnie starającą się zracjonalizować ludzką egzystencję, co określił jako przejaw schizofrenii. Literacki pierwowzór pióra nieżyjącego już Gerarda Reve'a, jeśli wierzyć informacjom zamieszczonym w Sieci (książki nie czytałam) również sięgał po motywy chrześcijańskie i tak samo, jak jego filmowa adaptacja dotykał tematyki homoseksualnej. Takie połączenie wzbudziło niemałe kontrowersje w światku wydawniczym, ale twórcom filmu nie brakło odwagi bez wątpienia potrzebnej do przełożenia takiego miksu na ekran. Ortodoksyjnych chrześcijan może to dogłębnie zaszokować, a najsilniej podczas obrazoburczej scenki w kościele, w trakcie której główny bohater, Gerard, zdejmuje bieliznę z ukrzyżowanego Hermana, niemalże cały czas pieszcząc jego nagie ciało. Finalizacja owej sekwencji stanowi natomiast ukoronowanie całego tego bluźnierstwa (które dla Verhoevena wcale bluźnierstwem nie jest), ogłusza bezkompromisowością z równą (jeśli nie większą) skutecznością. Symbolika religijna często przewija się gdzieś w tle, ale poza wspomnianą sceną i końcową partią filmu nie atakuje widza dosadnością – twórcy zachęcają go raczej do samodzielnego poszukiwania owych religijnych naleciałości. Na zdjęciach dominuje kolor czerwony, który to odgrywa największą rolę w tworzeniu surrealistycznej aury. Głównie dzięki niemu (i fabule) widz ma wrażenie przebywania w jakiejś równoległej rzeczywistości, w uniwersum skrojonym na modłę koszmaru sennego albo halucynacji dręczących jakiegoś paranoika. W owej czerwieni również dopatrywano się związków z chrześcijaństwem – niektórzy recenzenci wykazywali, że miała ona symbolizować krew Marii, matki Jezusa Chrystusa. Po wielce odrażającej (dla mnie) czołówce z pajęczycą w kościele, która jak dowiemy się później może, ale nie musi odnosić się do postaci Christine Halsslag, bardzo dobrze wykreowanej przez Renee Soutendijk (ale w mojej ocenie Sharon Stone w roli Catherine Tramell z „Nagiego instynktu” spisała się jeszcze lepiej), przychodzi pora na właściwą akcję tego jakże mrocznego filmu. W roli głównej wystąpił przekonujący Jeroen Krabbe – wcielił się on w postać zmagającego się z koszmarami sennymi i osobliwymi wizjami, kontrowersyjnego pisarza, który zbliża się do bogatej wdowy mieszkającej i prowadzącej własny biznes we Vlissingen w Holandii. Już podczas pierwszej sceny z udziałem kobiety czuć emanujące z niej niebezpieczeństwo. Twórcy „Czwartego człowieka” już wówczas wzniecają w widzach nieufność do tej postaci, głównie za sprawą zbliżeń na jej tajemnicze uśmiechy i wystudiowane gesty oraz mocno rzucające się w oczy usilne starania zjednania sobie głównego bohatera. Paul Verhoeven tym z pozoru niewinnym „wieczorkiem zapoznawczym” warunkuje widza – uczula go na postać Christine Halsslag, w której zaznajomieni z „Nagim instynktem” widzowie powinni dostrzec kilka cech Catherine Tramell, a to z oczywistych względów zapewne dodatkowo spotęguje ich nieufność do tej sylwetki. Ale najbardziej alarmistyczna (w tej kwestii) sekwencja pojawi się trochę później, już podczas pobytu Gerarda w domu Christine. Już wcześniej twórcy kazali nam domniemywać, że Reve miewa prorocze sny, że jego koszmary senne sprawdzają się w rzeczywistości, dlatego makabryczne wydarzenie, które wyśnił podczas pierwszej nocy spędzonej z Christine jest dla nas najsilniejszym ostrzeżeniem, stanowi najdobitniejszą sygnalizację złych zamiarów czołowej kobiecej postaci.

W „Czwartym człowieku” Paul Verhoeven kilka razy, mniej lub bardziej agresywnie, zahacza o stylistykę gore – najczęściej czyni to poprzez makabryczne ujęcia wypływającego oka, ale obcięcie penisa nożyczkami, choć nie pokazane już z porównywalną dokładnością tak silnie porusza wyobraźnię, że co poniektórym może się wydawać iż z maksymalną szczegółowością przeprowadzono ich przez cały ten, krótki, ale jakże miażdżący w swojej wymowie, raptowny proces pozbawiania głównego bohatera „jego męskości”. Gore najczęściej uwidacznia się w koszmarach sennych i wizjach głównego bohatera – oba te elementy świadczą o poruszaniu się Paula Verhoevena również w konwencji horroru, ale co ciekawe, jednoznacznie oniryczne wstawki wcale nie zostały osnute cięższą atmosferą od tej spowijającej realną egzystencję filmowego Gerarda Reve'a. Sceny rozgrywające się w jego prawdziwym, nie wyśnionym, czy urojonym życiu oddano w równie mrocznym, przygniatającym wręcz klimacie i także tutaj starano się (skutecznie) wywrzeć na odbiorcy wrażenie tkwienia w zwichrowanym umyśle jednostki bądź długim koszmarze sennym, z którego nie można się wybudzić. Paul Verhoeven bez wątpienia chciał, żeby oba te światy, urojony-wyśniony i rzeczywisty, splatały się ze sobą. Sukcesywnie zacierał granice rozpościerające się pomiędzy nimi, przez co z czasem zaczęłam podawać w wątpliwość wiarygodność dosłownie wszystkiego, co zobaczyłam. Zaczęłam bowiem wyrabiać w sobie przekonanie, że Gerard wyśnił, czy uroił sobie relację z Christine Halsslag, że nie jest ona realną postacią świata przedstawionego „Czwartego człowieka” tylko projekcją być może paranoicznego umysłu głównego bohatera UWAGA SPOILER (ale finalnie inaczej sobie to wytłumaczyłam). Bo z czasem Gerard rzeczywiście zaczyna zachowywać się jak paranoik, jak człowiek opętany szaleńczymi, fantastycznymi teoriami na temat swojej domniemanej prześladowczyni. Główny bohater w swoim mniemaniu ma powody przypuszczać, że Christine jest czarną wdową i wiedźmą KONIEC SPOILERA, że pragnie skrzywdzić jego bądź Hermana, ale widz przez cały czas nie może mieć absolutnej pewności, co do stabilności jego kondycji psychicznej. Ani nawet co do bytowania głównego bohatera w realnym świecie. Paul Verhoeven i jego ekipa w niezwykle wysmakowany, trzymający w napięciu, zmuszający do myślenia, czasami nawet lekko dowcipny i przede wszystkim piorunująco nastrojowy sposób przeprowadzają widza przez nowe podniety głównego bohatera, które stopniowo przekształcają się w istną mękę. Z czasem z taką mocą intensyfikują unaocznioną już wcześniej atmosferę szaleństwa, z taką gwałtownością i z takim zdecydowaniem atakują oglądającego coraz to bardziej intrygującymi i w pewnej mierze upiornymi wstawkami, które można tłumaczyć sobie na kilka różnych sposobów, że nawet jeśli bardzo by się tego chciało nie można oderwać wzroku od ekranu. To znaczy ja nie mogłam – mnie ten obraz autentycznie zahipnotyzował, to ja aż do napisów końcowych nie mogłam wyrwać się spod jego wpływu, oprzeć niewyobrażalnemu magnetyzmowi emanującemu z ekranu.

„Czwarty człowiek” to jeden z najlepszych widzianych przeze mnie thrillerów. Istna perła holenderskiej kinematografii, film obok którego trudno przejść obojętnie. Klimatyczny, niejednoznaczny, bezkompromisowy i niesamowicie wciągający obraz, który zaprasza widza do nie tyle przyglądania się, ile wzięcia udziału w szaleńczym spektaklu – wpycha go w zwichrowany umysł jednostki, w szpony niepokojącego koszmaru sennego albo w osobliwą rzeczywistość, w realny (umowny) świat przedstawiony, w którym dosłownie wszystko może się zdarzyć, dlatego że nie rządzą nim znane nam prawa fizyki. Moim zdaniem to produkcja, której żadnemu wielbicielowi kina grozy nie wolno przegapić, pozycja obowiązkowa zarówno dla fanów filmowych thrillerów, jak i horrorów, bo echa tego drugiego gatunku w „Czwartym człowieku” również wybrzmiewają, i to bardzo wyraźnie. Tak więc jeśli ktoś zasilający wymienioną grupę widzów jeszcze tego dokonania Paula Verhoevena nie widział niechaj stara się jak najszybciej to naprawić. Bo spotkania z istnym mistrzostwem nie ma sensu odwlekać.