Stephen King „Marzenia i koszmary”

Trzeci, po „Nocnej zmianie” i „Szkieletowej załodze”, zbiór opowiadań Stephena Kinga, po raz pierwszy wydany w 1993 roku. Obszerny tom zawiera 20 epickich utworów, wiersz, esej, krótki scenariusz i przypowieść. Kilka tekstów przeniesiono na ekran, zarówno w pełnym, jak i krótszym metrażu. Popularnymi przykładami krótkich adaptacji pięciu utworów zamieszczonych w zbiorze „Marzenia i koszmary” są serial pod tym samym tytułem z 2006 roku oraz jeden segment „Autostrady strachu” z 1997 roku. A najbardziej znanymi pełnometrażowymi adaptacjami są „Nocne zło” z 1997 roku (opowiadanie „Nocny Latawiec”) i „Czarny cadillac” z 2009 roku (opowiadanie „Cadillac Dolana”). Osobiście, podobnie jak pokaźna grupa innych czytelników, uważam „Marzenia i koszmary” za drugi z najbardziej udanych zbiorów Stephena Kinga, tuż po „Nocnej zmianie”, ale to wcale nie oznacza, że absolutnie wszystkie teksty w nim zamieszczone odbieram w kategoriach arcydzieł krótkiej formy literackiej z gatunku horroru. Poziom „Marzeń i koszmarów” jest na tyle wyrównany, żebym w poniższym zestawieniu mogła wytypować tylko cztery miejsca, ale to równocześnie świadczy o tym, że jednak jakaś minimalna różnica poziomów w moim subiektywnym odczuciu istnieje.

Uwaga: Lista podzielona jest na cztery grupy opracowane całkowicie subiektywnie. Pierwsza zawiera opowiadania w moim mniemaniu znakomite, druga bardzo dobre, trzecia przeciętne, a ostatnia słabe. Kolejność opowiadań w poszczególnych grupach jest całkowicie przypadkowa.

Miejsce 1

„Nocny Latawiec”. Bohaterem tego opowiadania jest znany z „Martwej strefy” dziennikarz Inside View, Richard Dees, który trafia na trop wampira podróżującego samolotem na licencji prywatnego pilota. Choć pomysł wydaje się cokolwiek kuriozalny, efekt przechodzi najśmielsze wyobrażenia. Klimatyczna narracja z calowo zaburzoną chronologią i nieprzyjemny protagonista ścigający nieuchwytnego wampira w bestialski sposób pozbawiającego życia przypadkowych ludzi na lotniskach. King oddał tę historię z poszanowaniem wszystkich reguł dobrego literackiego straszaka. A Mark Pavia w swojej filmowej adaptacji w moim mniemaniu zbliżył się do geniuszu pierwowzoru.

„Mają tu kapelę jak wszyscy diabli”. Podróżujące małżeństwo trafiające do małego, sennego miasteczka, z którym coś jest mocno nie w porządku. Czy to nie przypomina fabuły opowiadania „Dzieci kukurydzy” zamieszczonego z zbiorze „Nocna zmiana”? A i owszem, ale sam King doskonale zdawał sobie z tego sprawę, wspominając w notach końcowych ową zbieżność fabularną. Jedni odbiorą to, jako nieprzyjemne powielanie swoich własnych pomysłów, a inni, jak ja, odnajdą na kartach tego opowiadania kwintesencję Stephena Kinga, najlepiej czującego się w prowincjonalnej scenerii, w której dosłownie wszystko może się wydarzyć. Łącznie z nawiedzeniem przez duchy znanych muzyków.

„Dedykacja”. Śmiem podejrzewać, że to jeden z najbardziej odstręczających tekstów Stephena Kinga, co jest niemałym dokonaniem, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że nie bazuje w nim na makabryczności. UWAGA SPOILER Rzecz traktuje o pokojówce, która spożywa zaschniętą spermę, przylegającą do prześcieradła w pokoju hotelowym zajmowanym przez znanego pisarza. Klątwa, którą rzuciła na nią wiedźma ma zapewnić dostatni byt jej noszonemu w łonie dziecku, nasienie poczytnego pisarza ma zagwarantować mu podobną przyszłość KONIEC SPOILERA. Sam King woli traktować ten utwór, jako głos sprzeciwu pod adresem narcystycznych, okrutnych gwiazd, ale element obrzydliwości jest równie wyraźny. Chcący, czy niechcący autor „Marzeń i koszmarów” wywołał u mnie odruch wymiotny, a to jak wie każdy, kto troszkę poznał moje wypaczone gusta, poza wszystkim innym, zagwarantowało mu miejsce w czołówce krótkich form literackich pióra Stephena Kinga.

„Przepraszam, to nie pomyłka”. Krótki scenariusz przeniesiony na ekran w serialu „Opowieści z ciemnej strony”, który zachwyca zaskakującą fabułą. Prostym pomysłem tajemniczego telefonu zakłócającego wieczorny spokój pewnej rodziny, który dopiero w finale przygniata doprawdy zgrabnym twistem. Ale wcześniej King udowadnia, że równie silnie potrafi trzymać w napięciu czytelnika, sterować jego emocjami oraz generować hipnotyzującą atmosferę tajemniczości w formie scenariusza, jak i klasycznego opowiadania.

„Crouch End”. Zamysł był taki, aby oddać hołd legendarnemu H.P. Lovecraftowi, odwołując się do ułamka stworzonego przez niego uniwersum i bestii, które nadal przerażają miliony czytelników. I w moim mniemaniu King całkowicie sprostał niełatwemu w końcu zadaniu oddania ducha prozy Lovecrafta, który jak się okazało idealnie koegzystował ze stylem Kinga, który na szczęście nie posunął się do warsztatowego naśladownictwa. Na szczęście, bo dzięki temu pokazał, że niepokojące światy Lovecrafta mogą oddziaływać na czytelnika również w wykonaniu kogoś innego.

„Dom na Maple Street”. Komentując „Udrękę małych dzieci” King zdradza, że wzorował się na niektórej prozie Raya Bradbury’ego. Pewnie tak, ale ja specyficzną aurę nasuwającą skojarzenia z jednym konkretnym dziełem tego pisarza („Jakiś potwór tu nadchodzi”) odnalazłam właśnie w „Domu na Maple Street”. Bohaterami tej opowieści jest rodzina Bradburych (czyżby zbieżność nazwisk była przypadkowa?), która pada ofiarą, czy też wybawienia pozaziemskiego statku. Ale to nie pomysł na fabułę w moim odczuciu przesądza o wyjątkowości niniejszego opowiadania (choć niczego zarzucić mu nie mogę) tylko atmosfera dzieciństwa, z całym jego bagażem. Beztroska przeplata się tutaj z prawdziwie koszmarną egzystencją u boku bezdusznego ojczyma, która powinna poruszyć, co bardziej empatycznych czytelników.

„Ludzie Godziny Dziesiątej”. O ile uniwersum i konstrukcja jest inna to już obraz czarnych charakterów tego opowiadania bardzo przypomina estetykę H.P. Lovecrafta. A uczynienie protagonistami osób bezskutecznie próbujących rzucić palenie, zdolne dostrzec prawdziwe oblicze co poniektórych wysoko postawionych person jest przyczynkiem dla autora do wyrażenia swojego oburzenia zmianami poczynionymi w Stanach Zjednoczonych w latach 90-tych. Zmianami, które przywiodły Kingowi na myśl segregację rasową, podział na tych lepszych niepalących i tych „trędowatych” palących, któremu byłam zmuszona przyklasnąć.

„Udręka małych dzieci”. I tutaj podobnie. Pomysł zbliżony do „Ludzi Godziny Dziesiątej” tyle, że w realiach szkolnych i z dziećmi w postaciach ukrywających przed światem swoje prawdziwe, koszmarne oblicza. Klimat jest inny – potworność przebija tutaj z pozornej idylli, co akurat jest jednym ze znaków rozpoznawczych prozy Stephena Kinga. Równie duża rozbieżność pojawia się w finale, tutaj interpretacja nie jest tak jednoznaczna, ale główny wątek bazuje na pokrewnej, zachwycającej koncepcji.

Miejsce 2

„To żyje w nas”. Melancholijny utwór o jesieni życia oddanej w tożsamej porze roku, na którą rzutuje widok niesławnego domu na wzgórzu (czyżby inspiracja „Miasteczkiem Salem”?) górującego nad miasteczkiem. Siłą tego opowiadania nie są okropności w klasycznym, stricte horrorowym wydaniu tylko bardziej egzystencjalna, podskórna groza życia codziennego, w którym przecież, jeśli tylko się rozejrzeć można spotkać rzeczy o wiele bardziej przerażające aniżeli wytwory wyobraźni nawet najbardziej uzdolnionych artystów.

„Palec”. Monstrualny palec wyłaniający się z otworu odpływowego umywalki w łazience… Ten pomysł jest tak magicznie absurdalny, że pomimo swojej największej wady (rozwlekłości) osiadł mi w pamięci już po pierwszej lekturze w dzieciństwie i nie chce odpuścić aż do dziś. Kwintesencja klasy B, której prawidła King rozumie i docenia, co potrafi wyrazić na kartach swoich utworów. Na marginesie wspomnę tylko o „Loterii” Shirley Jackson, o której King tutaj przebąkuje. Kto nie czytał tego znakomitego opowiadania niech żałuje, bo naprawdę warto!

„Trampki”. Dosyć nietypowa ghost story, bo zasadzająca się na mężczyźnie pracującym w studiu nagrań, który pewnego dnia korzystając z toalety widzi stare trampki w sąsiedniej kabinie. W późniejszych dniach widuje je już notorycznie, a powiększająca się liczba owadów spoczywających u stóp jegomościa będącego właścicielem tych butów każe mu podejrzewać, że w kabinie przez nikogo niezauważony siedzi trup. Jedynie zakończenie pozostawia troszkę do życzenia, bo nastrojowa forma, uwypuklająca wszystko, co najlepsze w klasycznych ghost stories została jak najbardziej zachowana.

„Ostatnia sprawa Umneya”. To miał być pastisz noir. Opowiadanie stylem nawiązujące do pióra Raymonda Chandlera i Rossa Macdonalda, ale King nie byłby sobą, gdyby nie natchnął tego tekstu własnym, odkształcającym rzeczywistość pomysłem. Bo czyż jest coś bardziej dziwacznego, wywołującego niemiłe wrażenie pogwałcenia wszelkich zasad fizyki, aniżeli informacja, że jesteśmy wytworem wyobraźni jakiegoś pisarza?

„Sprawa doktora”. Kontynuując gloryfikację dokonań innych pisarzy King tym razem sięga po nieśmiertelnych bohaterów Arthura Conana Doyle’a, Sherlocka Holmesa i doktora Watsona. Tym razem jednak uczeń przebije mistrza i pierwszy rozwiąże sprawę zamkniętego pokoju. Kryminalną nie horrorową, ale King już nieraz udowadniał, że nie tylko groza mu w głowie, że potrafi nakreślić wciągające intrygi narracyjnie przystające do innych gatunków. Tak też jest i tutaj, być może z odrobinę naciąganym akcentem, ale i tak dobrze się owe dziełko czyta. Szczególnie dzięki miejscami archaicznym zwrotom i atmosferze XIX-wiecznej Anglii.

„Mój śliczny kucyk”. Choć próżno w tym opowiadaniu odnaleźć elementy typowe dla klasycznych, literackich horrorów dałam się porwać wzruszające artykulacji procesu przemijania. Spojrzeniu na względność czasu, który kładzie się cieniem na życie każdego z nas, w pewnym wieku wręcz przygniatając świadomością o naszej śmiertelności.

Miejsce 3

„Popsy”. UWAGA SPOILER W notach końcowych King zdradza, że potwór z „Popsy’ego” może być tym samym, który pojawia się w „Nocnym Latawcu”, ale ja wolę patrzeć na niego, jak na innego krwiopijcę KONIEC SPOILERA. Moją uwagę w tym utworze szczególnie przyciągnęły aluzje do pedofilii. Przygoda pewnego chłopca porwanego przez zadłużonego mężczyznę nosi w sobie pewne znamiona tajemniczości, ale jak dla mnie nie sfinalizowano ich w zaskakujący sposób, a chyba taki był plan. Wydaje mi się, że King lepiej by zrobił, gdyby postawił na jakiś inny charakter Popsy’ego. 

„Gryziszczęka”. Zabawka z metalowymi zębami, która ożywa w samochodzie pewnego komiwojażera, który popełnił jeden z podstawowych błędów bohaterów horrorów, zabierając autostopowicza. Kuriozalny pomysł (co jest swego rodzaju wizytówką tego magicznego zbiorku) wypadły zapewne o wiele lepiej, gdyby King powściągnął język w drugiej połowie opowiadania. W tak standardowej akcji rozwlekłe opisy były naprawdę zbędne. Co wcale nie zmienia faktu, że pierwsza, tajemnicza połowa tekstu całkowicie mnie ukontentowała.

„Koniec całego bałaganu”. Opowieść o końcu świata w wydaniu Kinga. Z perspektywy jednego z bohaterów, a zarazem współwinnego tego całego bałaganu, w której King ochoczo wykorzystuje uwielbiany przez siebie zabieg uprzedzania zdarzeń. Podobnie, jak w „Gryziszczęce” całkowicie zatraciłam się w pierwszej połowie niniejszego opowiadania, podczas której autorowi udało się za pomocą niewielu słów nakreślić obraz beztroskiego dzieciństwa u boku genialnego brata (którego prekursorem był brat samego Kinga), ale im dalej, tym bardziej beznamiętnie, głównie przez uczynienie narratorem umierającego człowieka, który nie ma zbyt wiele czasu na oddanie kompleksowego obrazu końca znanego nam świata.

„Urodzi się w domu”. Czyli rzecz o apokalipsie zombie, rozgrywającej się na wyspie sąsiadującej z Little Tall Island znanej z choćby „Dolores Claiborne” i „Sztormu stulecia”. Nie muszę chyba mówić, dlaczego nie przepadam za tym utworem? W końcu moje zmęczenie standardowymi historyjkami o żywych trupach jest powszechnie znane. O przeciętności, a nie całkowitej dyskredytacji tego dziełka przesądziła jedynie osobista historia głównej bohaterki, która przeplatała się z wątkami zmartwychwstania trupów.

„Pora deszczowa”. I znów małe, prowincjonalne miasteczko, które skrywa swoją tajemnicę. Cokolwiek zabawną i w tym tkwi główny problem tego opowiadania, albo superlatyw, zależy jak na to spojrzeć. Deszcz ostrych narzędzi zamiast deszczu ropuch chyba byłby ciekawszy… No, ale King postawił na płazy, czym nawet mnie rozśmieszył, tylko nie jestem pewna, czy na takiej reakcji odbiorcy mu zależało. W każdym razie beznamiętnie nie było, bo zabawnie – tylko tyle, i aż tyle.

Miejsce 4

„Cadillac Dolana”. Nie wiem, co King musiałby z tym opowiadaniem zrobić, żeby rozbudzić moje, choćby szczątkowe zainteresowanie historią żądnego zemsty wdowca, który postanawia pogrzebać przestępcę wraz z jego samochodem. Może gdyby nieco okroił szczegóły techniczne i doprawdy mało absorbujące wewnętrzne rozterki głównego bohatera, poczułabym większą sympatię do tego pomysłu. Ale autorowi zależało na jak największej dozie realizmu, który owszem w takim wydaniu zapewne zainteresuje matematyków i osoby parające się samochodami, ale ja wolałbym szczegółowe okropieństwa;)

„Piąta ćwiartka”. Nie wiem, czemu miała służyć ta historia poza znudzeniem czytelnika literatury grozy. Być może miała sprostać wymaganiom sympatyków sensacyjnych historyjek, których przebieg łatwo przewidzieć już na początku. Nie mam za złe odbiegania od grozy na rzecz kryminału, w końcu w kilku innych utworach zamieszczonych w tym zbiorze King również odszedł od stylistyki horroru. Bardziej zirytowała mnie nudnawa forma i mało odkrywczy pomysł na fabułę.

Poza wymienionymi w „Marzeniach i koszmarach” widnieją również esej „Pałka niżej!” i wiersz „Brooklyński sierpień” Stephena Kinga w roli swego rodzaju gloryfikacji baseballu oraz krótka przypowieść „Żebrak i diament” o Bogu i biedaku. Z racji mojej całkowitej ignorancji w dziedzinie sportu nie czuję się odpowiednią osobą do oceniania tych pierwszych, a przypowieść to jedynie taka ciekawostka, o której poza wartością moralizatorską nic konkretnego powiedzieć nie umiem.

W recenzji wykorzystałam grafiki Dariusza Kocurka, stworzone na potrzeby kalendarza wydawanego przez portal stephenking.pl. Więcej zapierających dech w piersiach, nastrojowych grafik pana Kocurka znajdziecie na jego oficjalnej stronie.

Baza recenzji Syndykatu ZwB