Hubert Haddad „Teoria niegrzecznej dziewczynki”

1848 rok, Stany Zjednoczone. Państwo Fox kupują ziemię i dom w Hydesville w stanie Nowy Jork. Po przeprowadzce wraz z dwiema córkami, jedenastoletnią Kate i piętnastoletnią Margaret dowiadują się od mieszkańców, że poprzedni właściciel utrzymywał, iż dom jest nawiedzony. Wkrótce potem Kate zaczyna kontaktować się z duchem, którego nazywa panem Splitfootem. Początkowo siostra i rodzice nie chcą dać wiary jej opowieściom, zrzucając je na karb wybujałej wyobraźni, ale coraz bardziej nasilające się niewytłumaczalne zjawiska w domu ostatecznie przekonują ich i pozostałych mieszkańców Hydesville do teorii Kate. Dorosła, mieszkająca w Rochester siostra dziewczynek Fox, Leah, dostrzega w tych wydarzeniach możliwość dużego zarobku. Dzięki pokazom spirytystycznym udaje się jej przekonać prominentnych mieszkańców miasta do mediumicznych zdolności swoich sióstr.

„Nie miała już bowiem wątpliwości, że obracając się wśród zmarłych, człowiek zaprzedaje im ciało i duszę.”

Urodzony w Tunezji, mieszkający i tworzący we Francji, Hubbert Haddad, to wielokrotnie nagradzany powieściopisarz, poeta i eseista. „Teoria niegrzecznej dziewczynki”, zbeletryzowana powieść traktująca o autentycznych postaciach to pierwsza przetłumaczona na język polski publikacja Haddada. Siostry Fox uważa się za założycielki pierwszego na świecie towarzystwa spirytualistycznego. Ich rzekome kontaktowanie się z zaświatami przysporzyło im wielu wyznawców, ale też przeciwników, zarzucających im paktowanie z diabłem bądź zwykłą mistyfikację.

Operując dojrzałym, miejscami kwiecistym warsztatem Haddad stworzył historię pełną wieloznaczności, niezwykłych porównań i metafor, wiarygodnie oddając realia drugiej połowy XIX wieku w Stanach Zjednoczonych i trzymając się ogólnie dostępnych faktów z życia sióstr Fox. Powieść rozpoczyna wątek rodem z klasycznej ghost story. Przeprowadzka do nowego domu, domniemany wymyślony przyjaciel najmłodszej członkini rodziny, Kate i typowe oznaki bytowania poltergeista. Stukanie i przesuwanie mebli, dochodzące nocami do uszu Margaret i Kate początkowo zbywane są przez dorosłych, jako zwykłe trzeszczenia starego domostwa. Jednakże z czasem Kate opracowuje system komunikowania się z tajemniczą obecnością, co przekonuje dorosłych i tym samym staje się przełomem w życiu niczym niewyróżniających się dziewczynek z farmerskiej rodziny. W początkowych partiach książki Haddad duży, acz nieprzesadny nacisk kładzie na atmosferę niezdefiniowanego zagrożenia, sygnalizowanie nieznanego wkraczającego w życie śmiertelników, ale nieprzystępującego do zdecydowanej ofensywy. Byt nazwany przez Kate panem Splitfootem zdaje się być jedynie spragniony kontaktów z żywymi, chętnie odpowiadając na ich pytania i często manifestującym swoją obecność poprzez uderzanie w ściany i meble. Szybko staje się jasne, że Haddad, pomimo jednoznacznie kojarzącego się z nurtem ghost story wstępu nie celował w tego rodzaju problematykę. Zagadkowe wydarzenia w Hydesville były jedynie wypadkową bardziej prozaicznych, acz równie interesujących wątków.

„Koniokrady, przemytnicy broni, mordercy. Wszyscy zasługiwali na roboty przymusowe albo stryczek, czułby się jednak wśród nich bezpieczniej niż w gronie uczciwych ludzi podżeganych przez napływających z Europy lub wielkich miast kaznodziei głoszących apokalipsę. […] Gdy się ich postawiło na szali, wyjęci spod prawa powodowali znacznie mniej szkód niż uczciwi ludzie. Czyż więzienie nie służyło częściej do ochrony osobników zasługujących na karę przed dobrymi obywatelami, którym zależało przede wszystkim na poszanowaniu szóstego przykazania?”

Przeprowadzka rodziny Fox wraz z towarzyszącym im panem Splitfootem do Rochester i założenie przez trzy siostry pierwszego na świecie towarzystwa spirytualistycznego to jeden z przełomowych momentów, kształtujących mentalność ówczesnych Ameryków. Europejczycy tłumnie osiedlający się w Ameryce Północnej dopiero stoją na progu wielkich reform społecznych. Haddad przekonująco portretuje na zasadzie kontrastu wiejskie i miejsce tereny XIX-wiecznych Stanów Zjednoczonych. Pomimo toczącej się właśnie wojny domowej i licznych reform społecznych farmerzy, kpiąco nazywani przez mieszczan wieśniakami tkwią uparcie w konserwatywnym świecie. Oddani Bogu metodyści, podatni na manipulację i bezwarunkowo spełniający wolę swojego pastora, ani myślą zaakceptować nową falę myślenia. W ich egzystencji nie ma miejsca na spirytualizm, emancypację kobiet i zniesienie niewolnictwa czarnoskórych, czym w tych niespokojnych czasach żyła głównie klasa wyższa, zamieszkująca duże miasta. Ruch mediumiczny stworzony przez siostry Fox doskonale wpasował się w światopoglądową lukę, sprostał oczekiwaniom jednostek uważających się za oświecone. Dzięki zdecydowanemu opowiadaniu się za prawami kobiet i za abolicją siostry Fox zyskały poklask lewicowej części społeczeństwa, ale też przysporzyły sobie wrogów pośród opowiadających się za status quo. Zainteresowanie klasy wyższej i średniej ich działalnością, między innymi pisarzy, dziennikarzy, polityków, aktorów szybko przyniosło im rozgłos, który dotarł również do Starego Kontynentu, przekonując nawet królową Wiktorię. Jednakże miało to też swoje złe strony. Zainspirowani sukcesem sióstr Fox szarlatani znaleźli sposób na szybki zarobek, tworząc coraz to bardziej wątpliwe stowarzyszenia spirytualistyczne, w rzeczywistości oferujące jedynie zestaw kuglarskich sztuczek. Haddad zauważalnie opowiadał się za wiarygodnością sióstr Fox, co szczególnie odczuwalne było w momentach zagłębiania się w ich psychikę. Dojrzały styl umożliwił autorowi stworzenie prawdziwie frapujących, niejednoznacznych postaci tragicznych, trawionych przez swoje mediumiczne zdolności. Ciągłe egzystowanie w tym i tamtym świecie przyczyniło się do wyalienowania Kate, niemożności wpasowania się w życie śmiertelników i ewidentne rozchwianie psychiczne. Dziewczynie nie udało się udźwignąć brzemienia, jakie na niej spoczywało, zresztą podobnie było z Margaret. Jedynie najstarsza z sióstr, Leah, niewzruszenie przyjmowała poklask i groźby ze strony zwolenników i oponentów ich działalności.

Haddad w swojej powieści często zbacza z głównych postaci w stronę drugoplanowych. Między innymi skrótowo obrazuje życie wyzwolonej córki pastora metodystów z Hydesville, Pearl Gascoigne oraz żołnierza Williama Pilla i początkowo taki zabieg zdaje egzamin. Umożliwia czytelnikowi szersze spojrzenie na mentalność ówczesnych Ameryków oraz skonfrontowanie się z brutalnym systemem reformatorskim. W drugiej połowie książki, kiedy to Haddad był zmuszony przeskakiwać z akcją z jednej siostry Fox na drugą mnogość różnych wątków i postaci znacząco spłycała problematykę. Na domiar złego, końcową fazę życia głównych bohaterek w porównaniu do ich dzieciństwa, okresu dorastania i wieku średniego autor potraktował po macoszemu. Skrótowo, tak jakby śpieszyło mu się do zakończenia tej historii. Kolejnym, drobniejszym mankamentem są teksty piosenek za często wtłaczane w fabułę, niejednokrotnie nijak mające się do danego wątku. Abstrahując od tych, z subiektywnego punktu widzenia minusów „Teoria niegrzecznej dziewczynki” w lwiej części trzyma naprawdę wysoki poziom tak narracyjny, jak i fabularny.

„Spirytualizm od początku do samego końca jest oszustwem. To największe szalbierstwo naszego stulecia.”

Osoby, które dobrze znają biografię sióstr Fox mogą nie być zainteresowani ponownym spotkaniem z historią ich życia. Ale akurat w tym przypadku radziłabym zaryzykować lekturę, ponieważ Haddad w swojej książce wybiega również poza ich ogólnie znaną biografię - beletryzacja umożliwiła mu wejrzenie w ich domniemaną psychikę. Ponadto równie dużo miejsca poświęcił realiom XIX-wiecznych, dopiero kształtujących się Stanów Zjednoczonych, co uczynił w prawdziwie mistrzowskim, jakże smacznym stylu. Fani stricte literatury grozy, poszukujący klasycznej opowieści o duchach mogą poczuć się zawiedzeni, ale „Teoria niegrzecznej dziewczynki” na pewno dostarczy sporo emocji koneserom pięknego języka, za pośrednictwem którego Hubert Haddad przedstawia początki zrzeszenia spirytystów i szarlatanów oraz przygnębiającą egzystencję osób odpowiedzialnych „za to całe zamieszanie”.

Za książkę bardzo dziękuję grupie wydawniczej

Baza recenzji Syndykatu ZwB