Stephen King „Znalezione nie kradzione”

Rok 1978. Poczytny, ceniony pisarz, John Rothstein, zostaje napadnięty w swoim domu na farmie. Jego psychofan, Morris Bellamy z pomocą dwóch kolegów zabija i ograbia Rothsteina z przeszło dwudziestu tysięcy dolarów i kilkunastu notatników z jego niepublikowaną twórczością. Bellamy’emu nie zależy na pieniądzach – pragnie jedynie poznać dalsze przygody swojej ulubionej literackiej postaci, głównego bohatera popularnej trylogii „Uciekinier”, Jimmy’ego Golda. Nie jest mu jednak dane ziścić tego marzenia, ponieważ po napadzie na Rothsteina, zabójstwie swoich wspólników i ukryciu cennych łupów popełnia inną zbrodnię, za którą zostaje skazany na dożywotnie więzienie.

Rok 2010. Rodzina Saubersów boryka się z problemami finansowymi. „Głowa familii”, Tom, odniósł poważne obrażenia podczas masakry pod City Center dokonanej przez mężczyznę zwanego Panem Mercedesem. Kalectwo i kryzys uniemożliwiają mu podjęcie pracy, co z kolei jest przyczynkiem do ciągłych kłótni z żoną, jedyną żywicielką czteroosobowej rodziny. Pewnego dnia ich trzynastoletni syn, Peter Saubers, znajduje nieopodal domu zakopany kufer z przeszło dwudziestoma tysiącami dolarów i drogimi notesami, zapisanymi schludnym pismem Johna Rothsteina. Chłopiec anonimowo co miesiąc śle rodzicom po kilkaset dolarów, dzięki czemu pomaga im zażegnać kryzys finansowy. Prozę Rothsteina zatrzymuje – jego nigdy niepublikowane teksty wzbudzają w Peterze miłość do tego autora i literatury amerykańskiej w ogóle.

Rok 2014. Siedemnastoletni Peter Saubers postanawia spieniężyć dzienniki Rothsteina, aby zapewnić swojej młodszej siostrze, Tinie edukację w dobrej szkole. W tym samym czasie Morris Bellamy zostaje warunkowo zwolniony z więzienia, a jedyne, czego pragnie to odzyskanie skradzionych przed laty notesów. W sprawę wikła się emerytowany policjant, obecnie prywatny detektyw Bill Hodges wraz ze swoim zaufanym zespołem.

Druga odsłona zaplanowanej trylogii kryminalnej pióra Stephena Kinga. Pierwszą część, „Pana Mercedesa” uhonorowano Edgar Allan Poe Award oraz wykupiono prawa do miniserialu opartego na kanwie tej historii. Moim zdaniem filmowcy powinni się z tym wstrzymać do publikacji wszystkich części i zrealizować serial na podstawie całej trylogii. Pierwszą odsłoną swojego literackiego eksperymentu (dostosowanie do modnych serii kryminalnych) nieprzystającego do gatunku, w którym King niegdyś najlepiej się odnajdywał, autor zahaczał o stylistykę hardboiled. Tymczasem „Znalezione nie kradzione” do pewnego stopnia wtłoczył w sensacyjno-awanturniczy nurt powieści kryminalnej, dzięki któremu w moim odczuciu udało mu się utrzymać poziom poprzedniej części.

Bohaterowie znani z „Pana Mercedesa” – emerytowany policjant Bill Hodges, jego asystentka Holly Gibney i młody czarnoskóry przyjaciel, Jerome Robinson – w „Znalezione nie kradzione” zostali maksymalnie zmarginalizowani, tak jakby Stephen King był już zmęczony tymi postaciami. Ich udział w powieści ogranicza się do ratowania siedemnastoletniego Petera Saubersa i jego rodziny pod koniec powieści oraz kilku nieodgrywających żadnej roli w opowiadanej historii informacji o ich aktualnej działalności w prywatnej firmie detektywistycznej. „Znalezione nie kradzione” to niby kryminał, ale nie odnajdziemy w nim relacji z dochodzenia do tożsamości sprawcy, nie zostaniemy skonfrontowani ze szczegółową pracą detektywistyczną, możemy jedynie liczyć na trzymającą w napięciu „walkę z czasem” pod koniec powieści, wymuszoną nie tyle procesem pozyskiwania i interpretacji dowodów, co oczywistościami przekazanymi Hodgesowi przez jedną z pobocznych bohaterek całej intrygi. Taka koncepcja dała mi do zrozumienia, że Kinga odrobinę znużyła problematyka stricte kryminalna, że tęskni za rozwlekłymi, acz iście poruszającymi akcentami dramatycznymi, którymi mistrzowsko urozmaicał swoje najlepsze powieści grozy. I bardzo dobrze, bo książek osadzonych w ciasnych ramach kryminału jest mnóstwo, rzadziej można natomiast natrafić na hybrydy gatunkowe spisane w podobnym duchu, co „Znalezione nie kradzione”.

„Dla czytelników jednym z najbardziej elektryzujących odkryć jest właśnie to, że są czytelnikami – że nie tylko potrafią czytać […], ale że są w tym zakochani. Beznadziejnie. Bez reszty. Pierwszej książki, która to sprawi, nie zapomina się nigdy. Każda strona niesie nowe objawienie, nowy ogień i zachwyt.”

Główna problematyka powieści zasadza się na dwóch bohaterach, stojących po przeciwnej stronie barykady, których łączy miłość do amerykańskiej literatury, ze szczególnym wskazaniem na trylogię Johna Rothsteina z buntownikiem Jimmy’m Goldem. King rozciąga ich losy w czasie, zapełniając lwią część książki jakże interesującymi faktami z ich tak różnych egzystencji. Morris Bellamy to mocno zaburzony psychofan Rothsteina, który o wiele lepiej odnajduje się w fikcyjnych światach literackich, aniżeli zwykłej codzienności. I choć zdaje sobie sprawę, że wydarzenia, które śledzi na kartach ulubionych lektur nie są prawdziwe to los jego ukochanego bohatera, Golda, nie jest mu obojętny. Obwinia Rothsteina za ostatnią część trylogii „Uciekinier”, w której przekształcił Jimmy’ego z charyzmatycznego buntownika w typowego amerykańskiego biznesmena. Włamanie na farmę pisarza, na której wielki literat ukrywa się przed światem i jak niesie wieść pisze jedynie „do szuflady” wymusza na Morrisie chęć poznania niepublikowanej twórczości Rothsteina, szczególnie dalszych losów Golda, jeśli takowe spisał, ale jego zabójstwo zostaje sprowokowane przez samego pisarza i tłumioną nienawiść do niego za to, co zrobił jego ulubionej postaci literackiej. Klasyczny przykład osoby, dla której ważniejsza jest twórczość pisarza od niego samego, o czym King w pewnym momencie wspomina wprost. Ten fakt stawia Bellamy’ego w opozycji do drugiej kluczowej postaci, Petera Saubersa, któremu towarzyszymy od czasów jego dzieciństwa. Początkowo King jego osobę stawia w centrum prawdziwie poruszającej, obyczajowej historii, opisanej z taką wnikliwością, że aż człowiek zaczyna się zastanawiać, czy aby również na nim kryzys nie odcisnął piętna. Sporo miejsca autor poświęca toczącemu jak rak, problemowi bezrobocia w Stanach Zjednoczonych – zjawisku, które odbiera rodzinom wszelką nadzieję na lepsze jutro, depcze ich poczucie bezpieczeństwa i przynależności do społeczeństwa. Niemym, bezsilnym obserwatorem tego zjawiska we własnej rodzinie jest mały Pete, który dzięki cudownemu zrządzeniu losu w wieku trzynastu lat przestaje być bezsilny. Motywowany chęcią ratowania rodziny i czysto altruistycznym pragnieniem uszczęśliwienia zrezygnowanych rodziców w ratach przekazuje im pieniądze znalezione w kufrze, zakopanym nieopodal ich domu, ale pozostałe przedmioty, które w nim odkrywa, notesy Johna Rothsteina, zatrzymuje dla siebie. W ten sposób, podczas gdy ich złodziej odsiaduje wyrok w więzieniu, zaczyna się wielka przygoda Petera z literaturą. King w iście poruszającym stylu relacjonuje proces kiełkowania tej pasji, zapoczątkowanej jak u wielu innych zapalonych czytelników, twórczością jednego konkretnego pisarza. W przypadku Petera jest to czwarta i piąta część przygód Jimmy’ego Golda pióra Johna Rothsteina – po ich przeczytaniu sięga po wcześniejsze, opublikowane odsłony serii, a potem… staje się wielkim miłośnikiem literatury amerykańskiej. Ale nie takim, jak Bellamy. Choć Saubers, podobnie, jak on każdą wolną chwilę spędza nad książką, choć całkowicie zatraca się w wymyślonych światach udaje mu się nie przekroczyć tej cienkiej granicy oddzielającej fana od szaleńca. Pamięta o autorach i w przeciwieństwie do Morrisa ceni ich życie wyżej niż egzystencje stworzonych przez nich fikcyjnych bohaterów. Ale choć długo nie przekracza tej magicznej granicy splot koszmarnych wydarzeń, w których zostaje uwikłany stawiają go nad przepaścią, gdzie tylko krok dzieli go od podzielenia losów Morrisa Bellamy’ego.

„Odebrał życie wielkiemu pisarzowi, i to dlaczego? Bo Rothstein śmiał poprowadzić swojego bohatera w kierunku, który mu się nie podobał? Tak, właśnie o to chodziło. Ten człowiek zrobił to z głębokiego przeświadczenia, że pisarstwo jest ważniejsze od pisarza.”

W wieku siedemnastu lat Peter Saubers postanawia sprzedać na czarnym rynku notesy Johna Rothsteina, podobnie jak w przypadku pieniędzy z czysto altruistycznych pobudek. Chłopak pragnie pozyskać fundusze na edukację ukochanej siostry w dobrej szkole. Nie kieruje nim chęć podzielenia się ze światem nigdy niepublikowaną twórczością zamordowanego przed laty pisarza. Zastanawia się nad anonimowym przekazaniem notesów opinii publicznej, ale pragnienie wzbogacenia się jest silniejsze. W tym momencie na wskroś pozytywny dotychczas bohater staje na rozdrożu – droga, którą wybierze ukształtuje jego przyszłość. King z właściwą sobie wnikliwością zapoznaje nas z jakże intrygującą jednostką, targaną sprzecznymi emocjami, dopiero kształtującą swój światopogląd i nękaną diabelskimi pokusami, które mogą zawrócić go ze ścieżki cnoty, jaką obrał już w dzieciństwie. Nie wyobrażam sobie, żeby znalazł się jakiś czytelnik obdarzony choćby minimalną dozą empatii, który nie zapała głębokim uczuciem do tej postaci. Rzadko spotykany, szlifowany przez lata talent Kinga do kreowania iście żywych postaci całkowicie unaocznia się tutaj na przykładzie Petera – nacechowanej pewną dozą ambiwalentności postacią, której los zapewne dla nikogo nie będzie obojętny. Ogromna przyjemność, jaką King dostarczył mi poruszającą historią Saubersa i elektryzującym, zbrodniczym procederem jego nemezis, Morrisa Bellamy’ego została odrobinę zaburzona pojawieniem się Billa Hodgesa i jego zespołu. Autor stosunkowo późno zaczyna rozstrajać główną oś fabularną ich obecnością, a jeszcze później daje im szansę odegrać jakąś rolę w rozgrywających się wydarzeniach. I czyni to w taki sposób, że raczej nie można oprzeć się wrażeniu, iż znani z „Pana Mercedesa” bohaterowie bardziej wadzili Kingowi, aniżeli pomagali. Ich rola w tej opowieści jest tak płytka, zasadza się na tak denerwujących zbiegach okoliczności i niepopartych dowodami trafnych domysłach, że aż człowiek zaczyna się zastanawiać, czy „Znalezione nie kradzione” nie wypadłoby lepiej, jako odrębna powieść, niewchodząca w skład kryminalnej trylogii. Gdyby wyciąć wszystkie wydarzenia koncentrujące się na Hodgesie i jego zespole i postawić na śmiertelnie niebezpieczną rozgrywkę pomiędzy Saubersem i Bellamy’m to w moim odczuciu ta opowieść miałaby szansę dorównać wczesnej twórczości Kinga, ale w wydaniu thrillerowym. Jako część trylogii obecność Hodgesa i jego przyjaciół nie irytowałaby tak bardzo, jak w niniejszej odsłonie, gdyby King poświęcił im nieco więcej uwagi (jak w „Panu Mercedesie”), bo w porównaniu do kluczowych postaci książki wypadają wręcz „papierowo”.

Oprócz elektryzującej rozgrywki pomiędzy Saubersem i Bellamy’m oraz ich jakże angażującymi uwagę, rozciągniętymi w czasie różnymi losami „Znalezione nie kradzione” wręcz zachwycają rozległymi opisami wielkiej miłości do literatury i wspominkami najsłynniejszych autorów literatury amerykańskiej, będącymi swego rodzaju hołdem dla nich. Ponadto, jak to często u Kinga bywa, możemy spodziewać się intertekstualności w odniesieniu do jego innych dzieł – „Skazanych na Shawshank” autor przytacza jedynie na marginesie i to bardziej w kontekście adaptacji, aniżeli samej minipowieści, ale nawiązanie do „Misery” jest już o wiele szersze, to prawie kopia jednego z integralnych wątków tego arcydzieła Kinga sprzed lat. Chociaż byłabym bardziej kontenta, gdyby King postawił tutaj na motyw, zaplanowany dla „Misery”, z którego wówczas zrezygnował na rzecz happy endu – takie rozwiązanie fabuły „Znalezione nie kradzione” o wiele silniej wbiłoby się w pamięć i przy okazji całkowicie zdruzgotało czytelników;)

Bill Hodges i jego zespół w moim mniemaniu odrobinę obniżyli poziom tej powieści, podobnie przekombinowane w kontekście tego rodzaju literatury wątki skupiające się na Panu Mercedesie, który posiadł moce Carrie. Natomiast pozostałe wydarzenia, ogniskujące się na jakże charyzmatycznych postaciach Petera Saubersa i Morrisa Bellamy’ego to prawdziwe mistrzostwo narracji i przenikliwości, od którego wręcz nie sposób się oderwać. I właśnie przez wzgląd na nie gorąco polecam „Znalezione nie kradzione” wszystkim wielbicielom dobrej prozy dramatycznej urozmaicanej wątkami typowymi dla literackich thrillerów tudzież wariacji kryminałów sensacyjno-awanturniczych.

Baza recenzji Syndykatu ZwB