Mark Z. Danielewski „Dom z liści”

Johnny Wagabunda zabiera znalezione przez swojego przyjaciela notatki z mieszkania ociemniałego zmarłego mężczyzny, Zampanó. Okazuje się, że to obszerne omówienie tak zwanej „Relacji Navidsona”, filmu który przed paroma laty rzekomo cieszył się ogromnym zainteresowaniem opinii publicznej. Dzieło cenionego fotoreportera Willa Navidsona, nakręcone na początku lat 90-tych XX wieku, skupiało się na niezwykłych właściwościach domu w Wirginii, stojącego przy Ash Tree Lane, do którego sprowadził się wraz z żoną Karen oraz dwójką dzieci, ośmioletnim Chadem i pięcioletnią Daisy. Drzwi, które niedługo potem pojawiły się wewnątrz domu prowadziły do niekończących się ciemnych korytarzy, mających tendencję do różnego rodzaju przekształceń. Wbrew woli żony Navidson starał się zgłębić tę tajemnicę, z pomocą kilku innych ludzi. Zampanó poświęcił ostatnie lata swojego życia na spisanie książki zawierającej nie tylko kompleksowy opis „Relacji Navidsona”, ale również komentarze ekspertów z różnych dziedzin. Johnny Wagabunda natomiast po zapoznaniu się z tym obszernym materiałem postanawia przepisać tekst Zampanó wzbogacając go o swoje własne wynurzenia. Z których z czasem wyłania się portret człowieka mającego obsesję na punkcie pracy Zampanó i powoli uświadamiającego sobie, że tajemniczy dom przy Ash Tree Lane wpływa również na jego egzystencję.

Mark Z. Danielewski to amerykański pisarz mający polskie korzenie (ojciec Polak), który na rynku literackim zadebiutował w 2000 roku, jak dotąd swoją najpoczytniejszą powieścią pt. „Dom z liści”. Jak sam mówi książkę zaczął pisać, gdy dowiedział się, że jego ojciec umiera. Projekt sfinalizował dekadę później, ale miał duże trudności ze znalezieniem wydawcy, który podjąłby się wypuszczenia jej na rynek. Kiedy w końcu mu się to udało nie od razu zyskał poklask czytelników, zapewne z powodu oryginalnej i nie ukrywając niełatwej w odbiorze formy, jaką obrał spisując „Dom z liści”. Debiutancka powieść Danielewskiego jest określana mianem utworu ergodycznego, czyli ogólnie rzecz ujmując takiego, którego interpretacje są zależne od decyzji podejmowanych przez czytelnika. A biorąc pod uwagę fakt, że dla wielu ludzi już samo czytanie książki jest aktem niezwykłego poświęcenia trudno się dziwić, że nie każdy był gotowy na takie dodatkowe obciążenie... Z czasem jednak doceniono dzieło Danielewskiego i to na skalę, której najprawdopodobniej sam pisarz się nie spodziewał. Uhonorowany „Young Lions Fiction Award” „Dom z liści” stał się światowym bestsellerem i w wielu kręgach zyskał status dzieła kultowego, pokazującego nowe oblicze literatury grozy. Chociaż są osoby, które uważają, że powieść można również odczytywać w kategoriach utworu miłosnego oraz satyrycznego spojrzenia na światek naukowy, co tylko udowadnia, że debiutu Danielewskiego nie sposób wtłoczyć w ramy tylko jednego gatunku, a przynajmniej nie w ogólności, bo jak się okazało klasyfikacja również leży w indywidualnej gestii każdego odbiorcy, tak samo jak interpretacja.

Każda osoba, której pokazałam „Dom z liści” Marka Z. Danielewskiego po samym szybkim przekartkowaniu była autentycznie zdezorientowana, nie wierząc w świadectwo własnych oczu. Sama jak żyję nigdy nie czytałam, ba nawet nie trzymałam w ręku tak spisanego utworu, choć to oczywiście nie świadczy, że po świecie nie krążą podobnie skonstruowane powieści. Jeśli nawet, to ja jeszcze nie miałam okazji ujrzeć niczego, co choćby w części przypominało „Dom z liści” - nic tak dalece kuriozalnego, pomimo kilkunastu lat obsesyjnego obcowania z literaturą, jak dotąd nie wpadło mi w ręce. Mówi się, że lektura książki zazwyczaj jest swoistą przygodą, ale w przypadku „Domu z liści” to stwierdzenie nabiera szerszego kontekstu. Nie tylko fabuła gwarantuje odbiorcy mnóstwo porywających przygód, ale również (albo wręcz nade wszystko) forma – narzucona przez autora konieczność podjęcia trudu poskładania tego wszystkiego w jakąś logiczną całość. Nie jedyną, bo nietrudno zauważyć, że Danielewski nie zamierzał ułatwiać czytelnikom zadania i uświadamiać mu, że wbrew pozorom istnieje tylko jedna ścieżka interpretacyjna. Przeciwnie: wystarał się, aby zdeterminowany czytelnik, który z uporem maniaka, cierpliwie wyłuskiwał z tego miszmaszu istotne informacje, w dalszej kolejności skrupulatnie je do siebie dopasowując, po stanięciu u progu wielkiej tajemnicy uświadamiał sobie, że prawda właśnie mu się wymknęła. W ułamku sekundy, bez błędnego posunięcia z jego strony – tak po prostu rozpłynęła się w powietrzu. Pierwszą reakcją na takie zabawianie się jego kosztem może być czysta wściekłość czytelnika, która jednak szybko zostaje wyparta przez kiełkujące właśnie przekonanie, że na drodze do objawienia wykonał kilka nieprzemyślanych kroków, że zabrał się do tego od niewłaściwej strony. I wówczas, jeśli nie brakuje mu samozaparcia, decyduje się cofnąć i spróbować złożyć tę osobliwą układankę w troszkę inny sposób. Nie muszę chyba mówić, jaką nagrodę otrzyma za te starania, do jakiego punktu dojdzie po podjęciu kolejnej, i jeszcze kolejnej próby rozwikłania wielkiej zagadki Marka Z. Danielewskiego. „Dom z liści” porównuje się do labiryntu, ale moim zdaniem zapomina się dodać, że ten labirynt nie ma wyjścia, bo choć możliwych interpretacji jest mnóstwo to tak naprawdę jedna prowadzi do następnej i absolutnie żadna nie daje pełnej satysfakcji. Zawsze zostają jakieś pytania, na które nie można znaleźć zadowalających odpowiedzi. To strasznie frustrujące – można to porównać na przykład do swędzącego miejsca na ciele, które nieruszane doprowadza nas do szewskiej pasji, ale drapanie znacząco potęguje dyskomfort. Analogicznym „drapaniem” „Domu z liści” jest podjęcie wyzwania rzuconego przez autora i przystąpienie do odsłaniania kolejnych warstw, pod którymi jak wierzymy znajdują się odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Droga do objawienia będzie naszpikowana wszelkiego rodzaju przeszkodami, które będziemy pokonywać w wybrany sposób, aczkolwiek w każdym przypadku musimy przygotować się na trudy i znoje, które jestem tego pewna wykończą psychicznie niejednego czytelnika. Ale wątpię, żeby wielu z nich po odświeżającym odpoczynku nie odczuło nieodpartej potrzeby„podniesienia wcześniej odrzuconej rękawicy” i ponownego stanięcia do walki. Bo lektura „Domu z liści” jest swego rodzaju walką – z własnymi ograniczeniami umysłowymi i własnymi emocjami. Mark Z. Danielewski pomaga nam wejrzeć w głąb siebie, ułatwia nam dostrzeżenie własnych ograniczeń i zachęca do podjęcia próby ich przezwyciężenia tylko po to, żeby ostatecznie uświadomić nam, że w życiu nie ma jednoznacznych odpowiedzi i prostych dróg, że czasami musimy zadowolić się jedynie namiastką zrozumienia. Brzmi ambitnie? Mam nadzieję, bo taki właśnie jest „Dom z liści”, jeśli tyko wejrzeć w niego głębiej – ambitny, acz niekoniecznie w takim sensie, w jakim to napisałam. Błyskotliwość tej książki zasadza się właśnie na tym, że każdy czytelnik może odczytywać ją na własny sposób i doszukiwać się w niej zgoła innych prawd, niźli te które mnie udało się odnaleźć.

Wspominając o osobliwej formie „Domu z liści” nie podjęłam prób szczątkowego (inny być nie może – żeby zrozumieć jego złożoność trzeba to zobaczyć na własne oczy) przybliżenia stylu Danielewskiego. Dlatego postaram się teraz naprawić ten błąd. Swoją debiutancką powieść amerykański autor spisał z kilku różnych perspektyw, przy czym głównymi nośnikami fabuły są Johnny Wagabunda i twórczość Zampanó, która tak naprawdę nie jest przekrojem jego losów tylko niejakiego Willa Navidsona, jego rodziny i znajomych starających się rozwikłać tajemnicę domu przy Ash Tree Lane w Wirginii, wybudowanego w 1720 roku. Analiza Zampanó to właściwie sucha relacja - spisane w iście dziennikarskim stylu, pełne przypisów szerokie omówienie filmu nakręconego przez Navidsona w feralnym domu, opatrzone komentarzami wszelkiego rodzaju ekspertów, których prawdziwość jest mocno wątpliwa. Johnny Wagabunda tymczasem ujawnia swoją obecność w kolejnych przypisach (czasem przypisach do przypisów), rozróżnienie narratorów natomiast umożliwia odmienny rodzaj czcionki zastosowany przez litościwego wydawcę (w przeciwnym razie można by było szybko się w tym pogubić). Który swoją drogą miał do wykonania naprawdę trudne zadanie, gdyż w książce aż roi się od wszelkiego rodzaju „odchyleń od normy”. Mamy między innymi odrobinę tekstu przekreślonego, wyszczególnionego na czerwono, słowo dom niezmiennie mieni się błękitem, a czcionki i rozmieszczenie tekstu... no cóż, to nie jest normalne, ani trochę. Danielewski część wydarzeń (zwłaszcza tych rozgrywających się w przeczących wszelkim prawom fizyki dodatkowych pomieszczeniach w nowym domu Navidsona) spisał w sposób, który chwilami może i wywołuje mdłości, może i irytuje koniecznością częstego odwracania ciężkiej książki do góry nogami, na bok i pod kątem, ale przynajmniej w moim przypadku obok tych emocji pojawiały się inne, jak najbardziej pożądane w literaturze grozy. Kuriozalne osadzanie treści na poszczególnych stronicach odzwierciedlało emocje towarzyszące „nieustraszonym domorosłym badaczom zjawisk paranormalnych”. Przykładowo zamykanie fragmentu tekstu w kwadracie na środku stronicy budziło we mnie klaustrofobiczne odczucia, które musiały towarzyszyć protagonistom przedzierającym się przez wąskie korytarze skąpane w gęstych ciemnościach, a konieczność przebiegania wzrokiem linijek od tyłu w symboliczny sposób dawała mi odczuć wewnętrzne rozchwianie Navidsona, zresztą tak samo, jak tekst wdrukowany pod kątem (choć chyba nie powinnam używać słowa „symboliczny”, zważywszy na trafny komentarz przypisany Stephenowi Kingowi, a odnoszący się do symboli, którego pewnie nie wypowiedział, ale taka analiza do niego pasuje. Co tylko świadczy o wyczuciu Danielewskiego nie tylko tej, ale i innych osobowości autentycznych postaci zaludniających „Dom z liści”). Oprócz wymienionych kuriozalnych smaczków w powieści pojawiają się między innymi takie edytorskie niespodzianki, jak pismo lustrzane, aczkolwiek nie trzeba sięgać po lusterko, bo stanowi ono odbicie zwyczajnie napisanego tekstu znajdującego się na sąsiednich stronach, krótki ustęp napisany brajlem, czy wreszcie najtrudniejszy do odczytania szyfr, polegający na tworzeniu słów z pierwszych liter poszczególnych wyrazów. Brzmi wariacko? Jeśli nie to zapraszam do lektury – przekonacie się wówczas, że w tym tekście tkwi ogrom szaleństwa. I słusznie, bo przecież fabuła nie koncentruje się na zjawiskach, które można uznać za normalne. W ogólnym zarysie „Dom z liści” można odbierać, jako powieść gotycką z satyrycznymi wtrętami na temat naukowo-kulturalnego światka, którego przedstawiciele znajdują upodobanie w gmatwaniu nawet najprostszych zagadnień i często wręcz zakłamywaniu rzeczywistości poprzez wydumane interpretacje poszczególnych wydarzeń i utworów, a nawet poprzez śmiałe próby zgłębiania motywacji i osobowości różnych ludzi, w których to wypatrują większej złożoności, aniżeli zapewne ma to miejsce w istocie. Ale choć z tych ostatnich przebija duża błyskotliwość Danielewskiego z mojego punktu widzenia jeszcze więcej przyjemności niesie obcowanie z jego ujęciem tematyki tożsamej dla literackiego horroru. Jak sam wspomina (a raczej robi to Zampanó) wydarzenia mające miejsce w domu przy Ash Tree Lane tylko pozornie dostosowują się do tradycji gotyckiej.

Dom, który w poważaniu ma prawa fizyki, który w różny sposób oddziałuje na osoby przekraczające jego próg, i w którego przepastnych korytarzach co jakiś czas rozlega się mrożący krew w żyłach pomruk, być może świadczący o obecności jakiegoś koszmarnego bytu, wydaje się żywcem wyjęty z jakiegoś utworu o duchach (miejscami pobrzmiewa tu nawet lovecraftowski duch). Zresztą tak samo, jak motyw domorosłych badaczy zjawisk paranormalnych zgłębiających jego dziwaczne właściwości. Ale z biegiem trwania lektury łatwo zauważyć, że wiele elementów wymyka się wyświechtanej konwencji, a niektóre motywy są wręcz wykpiwane przez autora (np. przytyk w stronę indiańskich cmentarzy, czy natrząsanie się Wagabundy z naiwności czytelnika przyzwyczajonego do happy endów). Zamiast heroicznych starć z nieznanym i finalnych egzorcyzmów dostajemy coś, co przeczy przyzwyczajeniom zaznajomionego z gatunkiem odbiorcy, coś co wybija się ponad schemat i ku zdumieniu przekonanego o własnej domyślności czytelnika modyfikuje znane motywy, tym samym wznosząc się na nowy poziom, wynosząc tę opowieść na nieznany odbiorcy teren, który może być areną dosłownie wszystkiego, co tylko można sobie wyobrazić. Punkt widzenia Johnny'ego Wagabundy jest bardziej osobisty od ujęcia Zampanó, bohater często zwraca się nawet bezpośrednio do czytelnika, co przyjemnie kontrastuje z bezosobowym, zdystansowanym stylem niedawno zmarłego mężczyzny. Pomijając wszystko inne interakcje Wagabundy z odbiorcą sprawiają, że niepokój czytelnika wzrasta, jak choćby wtedy, gdy narrator zabrania nam się odwracać podczas gdy opowiada o jakiejś obecności czającej się za naszymi plecami. To nie jedyna zmyślna, jakże oryginalna forma straszenia, obrana przez autora, ale jeśli o mnie chodzi, zdecydowanie najbardziej przerażająca – czytając ten fragment autentycznie czułam, że ktoś za mną stoi! Choć całe dzieje Wagabundy obfitują w niezwykle emocjonujące wydarzenia, zresztą tak samo jak losy Willa Navidsona to wspomnę jeszcze tylko o naprawdę okrutnym zabiciu psa, które to autentycznie wycisnęło mi łzy z oczu i poruszających wyobraźnię przeskokach w czasie, które uchylają przed nami iście makabryczne strzępy przyszłych wydarzeń, sprawiających, że zaczynamy powątpiewać w zdrowie psychiczne Wagabundy. A być może również swoje własne;)

Dopóki nie skończyłam lektury „Domu z liści” zauważyłam u siebie oznaki uzależnienia, tj. ilekroć byłam zmuszona odłożyć książkę na jakiś czas łapałam się na tym, że poszczególne ustępy ciągle rozbrzmiewają w mojej głowie. W najmniej spodziewanych momentach nasuwały mi się różnego rodzaju interpretacje tego nietuzinkowego utworu, przez co w stanie niemalże narkotycznym czekałam na moment, aż będę mogła znowu sięgnąć po „Dom z liści”, aby sprawdzić, czy podążam właściwą ścieżką. I aby poznać nowe, coraz to bardziej zdumiewające fakty, o emocjonujących wydarzeniach już nie wspominając. Cóż, wygląda na to, że ostrzeżenie autora zawarte na pierwszej stronie („To nie jest dla ciebie”) było nie tylko intrygującym chwytem narracyjnym, że pisarz lojalnie przestrzegał mnie przed stanem, w jakim wkrótce się znajdę. Debiutanckie dzieło Marka Z. Danielewskiego zdecydowanie nie jest lekturą, która sprosta wymaganiom wszystkich czytelników, myślę nawet, że narracyjne i edytorskie pomieszanie z poplątanie zniechęci dużą część potencjalnych odbiorców, ale jednocześnie jestem pewna, że wielu dosłownie rozsmakuje się w inwencji autora, wsiąkając w nią tak silnie, jak ja. Natomiast innowacyjności „Domowi z liści” nie odmówi chyba nikt, nawet największe mole książkowe.

Za książkę bardzo dziękuję wydawnictwu